Herman Heijermans
toneelschrijver, regisseur
Rotterdam, 3 december 1864 – Zandvoort, 22 november 1924
Na een tijd het beroep van koopman te hebben uitgeoefend, werd Heijermans toneelcriticus voor de telegraaf en schreef hij zijn eerste, in 1893 gespeelde stukDora Kremer. De kritieken waren uiterst slecht, iets waar hij tijdens zijn loopbaan wel gewend aan zou raken. Algemene bekendheid kreeg hij met het publiceren van zijn ‘Falklandjes’, eerst in de Telegraaf en later in het Algemeen Handelsblad. Dit waren humoristische schetsen die hij schreef onder het vroegere pseudoniem van zijn vaader Samuel Falkland, die ook journalist was. Vijf jaar later volgde Ghetto, opgevoerd door de Nederlandse Tooneelvereniging. Deze toneelgroep zou vanaf 1912 door Heijermans zelf worden voortgezet en bijna al zijn stukken ten tonele brengen. Op 24 december 1900 werd zijn overweldigende successtuk Op Hoop van Zegen opgevoerd, met Esther de Boer-van Rijk in de hoofdrol. Sedertdien was hij de belangrijkste toneelschrijver op Nederlandse bodem. Het stuk leidde tot de totstandkoming van de schepenwet in 1909, een wet ter voorkoming van scheepsrampen. In 1903 volgt een ander hoogtepunt, schakels, ook op 24 december: Heijermans liet zijn stukken altijd op kerstavond in première gaan omdat de kritiek, die altijd negatief was, dan pas drie dagen later kwam. Tegen die tijd had de van-mond-tot-mond-reclame zijn werk al gedaan. Het grote succes van schkels schreef de pers toe aan de bezetting, niet aan het stuk zelf. Dat de weduwnaar Pancras Duif –een vitale vijftiger- nog behoefte had aan een vrouw, kon volgens verscheidene recencenten niet door de beugel. Älleen al dat de omstandigheid dat deze, de natuurlijke paartijd al zóveel jaren voorbijzijnde weduwnaar wordt voorgesteld door een acteur als Louis Bouwmeester, kan hem op het toneel van een mal figuur redden”, oordeelde de Nieuwe Rotterdamsche Courant. Na een paar minder goedlopende produkties was er in 1908 de première van De Meid. Hij had dit stuk speciaal voor Esther de Boer-van Rijk geschreven, zoals later in in 1917 Eva Bonheur. De Wijze Kater, met als ondertitel ‘Een boosaardig sprookje’, was het laatste succesvolle stuk dat hij schreef (1928). Hierin laat hij geen spaan heel van de mens en zijn waardigheid. Al het werk van Heijermans was doordrongen van deze weerstand tegen de maatschappelijke orde van zijn tijd. Met zijn sterk materialistische overtuiging dat de mens werd bepaald door milieu en erfelijkheid, kwam hij op voor de verdrukten in de samenleving en verzette hij zich tegen de heersende kleinburgerlijkheid. De tegenstand die hij hiermee opwekte, heeft uiteindelijk tot een neergang in zijn varrière geleid. Hij was die ‘rode stukkenschrijver’, die volgens behoudende geesten de gevistigde orde bedreigde. De enorme schulden die hij had gemaakt, de eeuwige slechte kritieken en een groeiende afstandelijkheid van het publiek ten aanzien van het naturalistische toneel lagen ten grondslag aan het failissement van Heijermans’ toneelgroep in 1922. Zijn toneelstukken worden nog steeds met grote regelmaat opgevoerd. ( Liesbeth van Stekelenburg)

Bedoeld als vervanging van de Heijermans-buste van Mendes da Costa, die tijdens de Tweede Wereldoorlog werd beschadigd en onherstelbaar leek, maar later toch gerestaureerd kon worden en herplaatst werd aan het Leidse Bosje. ( Frans van Burkom)