Esau verkoopt zijn eerstgeboorterecht aan Jacob is een van de vele tekeningen die lange tijd werd toegeschreven aan Rembrandt van Rijn, maar recent werd toegeschreven aan Ferdinand Bol. (Afb. 1) Van deze tekening bestaat een kopie die het British Museum in haar bezit heeft.

Afgebeeld is het Bijbelse verhaal Esau die zijn eerstgeboorterecht verkoopt aan Jacob uit het boek Genesis. Esau en Jakob zijn tweelingbroers die beide nogal verschillend zijn. Esau was de oudste van de twee zonen van Isaak en Rebekka, en was een zeer behendige man in de jacht. Zijn broer Jakob was het tegenovergestelde van Esau en hield zich meer bezig met de huishoudelijke klussen. Het moment dat is afgebeeld is wanneer Jakob een gerecht heeft bereid en Esau terugkomt van de jacht. Toen zei Esau tegen Jakob: “Laat mij toch slokken van de rode, dat rode daar, want ik ben moe.” Waarop Jakob in ruil voor het eten erop stond het eerstgeboorterecht van Esau te krijgen. Aangezien Esau hier geen waarde aan hechtte gaf hij dit aan Jakob in ruil voor het brood en linzengerecht. Op deze manier zou Esau het eerstgeboorterecht hebben veracht. (Genesis 25:29-34).

Lange tijd is deze tekening, zoals gezegd, toegeschreven aan Rembrandt. Dit komt vaak voor en heeft als reden dat Rembrandt veelvuldig tekeningen maakte, maar Rembrandt werkte ook als leermeester voor onder andere Ferdinand Bol. Hij gaf zijn leerlingen opdrachten voor historiestukken en liet hen die naar vrij inzicht maken. Dit was alleen weggelegd voor de al gevorderde pupillen, die, als ze uiteindelijk klaar waren met hun opleiding, ook dit soort opdrachten kregen als ze zelfstandig waren. Het historiestuk was ten slotte de meest prestigieuze opdracht die een kunstenaar kon krijgen en hier verdiende men dan ook goed mee. Hier ligt dan ook meteen het probleem van de toeschrijving. Doordat de leerlingen in dezelfde stijl werkten als Rembrandt is het moeilijk om onderscheid te maken tussen de leermeester en de leerling.
Hoe is dan toch de kunstenaar vastgesteld? In de catalogus van het Amsterdam Historisch Museum, waar Broos de tekening aan Rembrandt toeschrijft, wijst Schatborn in zijn artikel Rembrandt van de hand als vervaardiger van de tekening. Dit doet hij door een vergelijking te maken met een ander werk van Rembrandt, met hetzelfde onderwerp, die in het bezit is van het British Museum.

Schatborn zegt dat het verhaal op de tekening van het British Museum een stuk duidelijker naar voren komt, de tekening daar is ‘zo veel karakteristieker voor Rembrandt’. Het verhaal wordt helder afgebeeld en is in een oogopslag te herkennen. Zo komt Esau als ‘een echte’ jager gekleed binnen en heeft Jacob het bord eten in de hand om te overhandigen aan Esau. De tekening uit het Amsterdam Museum is het tegenovergestelde hiervan: Esau heeft het bord al aangepakt maar houdt nog wel Jacob zijn hand vast, daarnaast staat er nog een bord op tafel waarvan de betekenis onduidelijk is. Ook oogt Esau niet als een echte jager.
De vormgeving van de tekening in het Amsterdam Museum is niet helemaal duidelijk. Zo is Jacob zijn lichaam niet helder weergegeven en heeft zijn onderlichaam nauwelijks vorm gekregen en lost min of meer op in een wirwar van lijnen. In de achtergrond heeft Bol met een paar lijnen een boog aangegeven waardoor Esau naar binnen zou moeten zijn gekomen. De handen van Jacob zijn bedekt met witte gouache, waarschijnlijk omdat Bol ze herhaaldelijk tekende. Het losse penwerk en de vrij grove schets zijn kenmerkend voor Bol. Door de veel duidelijkere en betere tekening van Rembrandt ziet Schatborn terecht dat het onmogelijk is dat beide tekeningen dezelfde vervaardiger kunnen hebben gehad.

Dit soort vergelijkingen komen vaker voor. Er wordt gekeken naar de kwaliteit van de tekening. Een ander voorbeeld is wat te noemen is zijn werken die gaan over het verhaal: Christus verschijnt als Tuinman bij Maria Magdalena, die zowel Rembrandt als Bol afgebeeld hebben. Rembrandt plaatst alle belangrijke beeldelementen bij elkaar en Bol verdeeld de verhalende elementen onsamenhangend op de tekening.

Deze toeschrijving is ook van belang voor de kopie van de tekening die zich bevindt in het British Museum. (Afb. 3) Deze kopie kan gezien worden als een verbeterde versie van de tekening in het Amsterdam Museum. De correcties die te zien zijn in de handen van Jacob op het origineel, zijn op deze kopie verbeterd. Ook komt de tafel nu veel beter naar voren en ziet men waar het tafelkleed eindigt. De tekening in het British Museum geeft ook Jacob zijn linkerarm in het geheel weer, wat niet gebeurt bij de versie in het Amsterdam Museum . Van deze tekening is geen kunstenaar bekend. Het zou goed mogelijk kunnen zijn dat ook deze tekening gemaakt is door Bol, of door een navolger van Bol.
( Evert van den Berg)